شیرکو شرفی / بالارفتن سهم فعالیت گردشگری در اقتصاد کشورها و آثار زیانبخش توسـعه ی ایـن فعالیت در محـیط زیسـت انسـان، پژوهشگران را بر آن داشت که در این زمینه به مطالعه و پژوهش بپردازند.
بدین منظور از اواسط قرن بیستم تا کنـون، در طبیعت گردی و زمین شناسی، رویکردهایی به سوی گردشگری رخ داده است و با توجه بـه مدت زمان کوتـاه آغـاز ایـن بررسی ها، این موضوع چندرشته ای، هنوز مراحل آغازین خود را پشت سر میگذارد. منابع طبیعی و زمین ساختی در ارتبـاط با انواع گردشگری های گسترده مورد توجه قرار دارد که در ایـران، ایـن منـابع بـه ویـژه در منـاطق بیابـانی و کوهسـتانی می توانند از ارکان توسعه ی طبیعت گردی مناطق باشند؛ بنابراین، برای بهره گیری از امکانات و پتانسـیل هـای محیطـی و مدیریتی توسعه ی گردشگری این مناطق با رویکردهای مختلف، انجام پژوهشهـایی بـرای شناسـایی ضـروری بـه نظـر میرسد. منطقه اورامان با توجه به ویژگی های طبیعی، زمینشناسی، ژئوموروفولوژِیکی، آّب و هوایی و فرهنگ خود از تنوع زیادی برخوردار است.
این تنوع و زیبایی به حدی است که میتوان به آن لقب عروس کردستان را داد. با توجه به بررسی های صورت گرفته بر روی نقشه ها، تصاویر ماهوارهای و نیز بازدیدهای میدانی مهمترین جاذبه ها و مناظر گردشگری منطقه اورامان به شرح زیر میباشد که در ادامه به تجزیه و تحلیل ویژگی هر یک از این جاذبه ها پرداخته می شود.
۱- معماری اورامان
معماری اورامان: معماری سنتی این منطقه به علّت دارا بودن ویژگی های طبیعی از جاذبه های گردشگری است؛ زیرا شکل و الگوی این روستاها به صورت پلّکانی است که بازتاب ارزش های فرهنگی- محلی ناحیه است .گسترش گردشگری در این عرصه، پیامدهای مثبتی بر سکونتگاه های روستایی دارد که از جمله ی آنها می توان به درآمدزایی و فقرزدایی از روستاها اشاره نمود.
سکونتگاه های کوهستانی از مناظر خاص و بدیعی برخوردارند که حاصل طراحی انسان است. استفاده ی معماران بومی از طبیعت از مزایای این معماری است که در خور توجّه است؛ زیرا ترکیبی از فرهنگ بومی، جلوه های طبیعی و محیطی، باعث ایجاد مناظری شده که برای بسیاری از بازدیدکنندگان تازگی دارد.اصولاً ترکیب متنوّعی از منابع طبیعی را به منظور ایجاد محیطی جذّاب برای توسعه گردشگری می توان به کار گرفت. هر ناحیه با آب و هوا و شرایط اقلیمی خاصّ خود، گردشگران ویژهای را جلب میکند.خانه های این منطقه با سنگ و اغلب به صورت خشک، دست چین و به صورت پلّکانی ساخته شده است.
مردم منطقه به وسیله ی متخصّصان خود، کار معماری و بنایی را انجام داده که برای مردم غیربومی بینهایت شگفتانگیز است. محل قرارگیری خانه ها، شیب بسیار تندی دارد و پشت بام منزل پایینی به منزله ی حیاط خانه بالا است.
کارشناسان معتقدند با توجه به شباهت این معماری به شیوه ساختمان سازی با سنگ و بدون ملات در زمان هخامنشیان میتوان معماری اورامانی را مرتبط با معماری عصر هخامنشیان دانست. معماران اورامانی بناهای خود را تنها با سنگهای برداشت شده از کوه و بدون استفاده از هیچ مصالحی دیگر جز چوب که برای برافراشتن سقف و کاشتن در و پنجره هاست، میسازند. با همین روش ساخت در بافت قدیمی و اصیل این روستای زیبا ساختمان هایی ساخته شده که تا چهار طبقه ارتفاع دارند و سالهاست بدون هیچ مشکلی سرپناه خانواده کردهای اورامان است. شیوه معماری خشکه چین و بدون ملات در اورامان هم بدون شک از این مولفه مستثنا نیست.
۲- فرهنگ و هنر اورامان:
فرهنگ، یکی از جاذبه های اصلی درگردشگری به شمار میرود؛ زیرا زیربناهای فرهنگی به عنوان سرمایه ی اجتماعی هر ناحیه شناخته می شود که در هویّت بخشی به آن، نقش ویژه و با اهمّیّتی دارد. در عصر حاضر رابطه ای دو جانبه بین فرهنگ و گردشگری به وجود آمده است که فرهنگ، منبعی حیاتی برای توسعه گردشگری محسوب میشود و گردشگری نیز سهم مهمّی در توسعه ی فرهنگی دارد(ریچاردز: ۲۰۰۰).
در تعریف فرهنگ عناصری مانند: هنرها، اعتقادات ویژگی های اجتماعی، راه و روش زندگی مردم، صنایع دستی و … به چشم میخورد. که در زیر به شرح برخی از آنها پرداخته میشود.
۲-۱ :لباس محلی:
لباس محلی این منطقه با قدمتی چند هزار ساله و با انعطاف پذیری که میتواند در ساختار، شکل و رنگ داشته باشد این امتیاز را دارد که مطابق باورهای شرع مقدس اسلام به گونه مطلوب و زیبا جلوه کرده. همچنین ویژگی و امتیازات لباس هورامی با توجه به شرایط اقلیمی زیستگاه هورامی ها که از لحاظ وضعیت طبیعی و آب و هوا کوهستانی و معمولا دارای فصول طولانی سرد است تن پوشی مناسب و شایسته بوده و می توان مورد توجه قرار گیرد.
۲-۲: غذای محلی منطقه:
مهمترین غذاهای محلی این منطقه عبارتند از: آش دوغ، آش کشک، شلمین، پیتزا محلی ، کلوچه محلی… می باشد.
۲-۳: موسیقی :
موسیقی هورامی با موسیقی های باستان نسبتی تمام و کامل دارد. در میان انواع بی نظیر موسیقی هورامی ، سیاوچمانه، شمشال، چپله، از همه قدیمی تر هستند.
رقص هورامی یا « هه ل په رکی» در لغت به معنی حمله کردن است و این رقص قدمتی بسیار کهن دارد و از روزگار پرستش خدایان در دوران مهرپرستی که در مهرابه ها اجرا میشد، به یادگار مانده است و این رسم دیرینه« هه ل په رکی» عبارت از ریتمهای اصلی است که به ترتیب با موسیقی محلی یا ساز و دهل و همراهی اجرا کنندگان انجام می شود.
۲-۴: بازی های محلی:
قلقلان ،بیلان ،طناب کشی، جوراب بازی، خانه خانایله و جوجو (قایم باشک) از مهمترین بازی های منطقه اورامان هستند.
جوراب بازی :
بازی محلی جوراب بازی نیز یکی از بازی های پر طرف دار در میان خانواده ها بوده است و یکی از بازی های محلی مناطق هورامی نشین است. که هدف آن تقویت تصمیم گیری، ایجاد روحیه همکاری و درک اهمیت مشورت است. این بازی عمدتا با استفاده از ۱۰ لنگ جوراب و یک سکه و یا هر چیز گوی مانندی شبیه به آن برگزار می شده و رونق بخش شب نشینها در منطقه می باشد.
۳-ویژگی های طبیعی اورامان:
این ویژگیها شامل پدیده های خاص ژئومورفیک از جمله؛ مناطق کارستی وغیر کارستی، کواستا، سیرک یخچالی، آبشار، چشمه، انواع فرسایش، سولی فلکسیون، گسل، به علت جنس رسوبی سنگها شاهد غارها همچنین مناظر عریان زمین شناسی طاقدیس و ناودیس ها، دولین ها، مگادولین ها، لایه های سنگ های رسوبی، یخچال های طبیعی همه و همه از هزاران جاذبه این دیار میباشد که هر بیننده ای را به تحسین وامیدارد.
سیرک ها و یخرفت های یخچالی ارتفاع ۲۶۰۰متری کوه شاهو ( ملکی، ۱۳۹۲)
سینگهول با حفره مکنده در کف آن ب(برف مانده در کف دولین هاو برف چالها )بیر(این برف ها به و سیله کوچ نشینان و عشایر با گیاهان خودرو سطح برف را می پوشانند ( ملکی، ۱۳۹۲)
۳-۱: غار قوری قلعه یکی از بزرگترین غارهای منطقه مورد بررسی و بزرگترین غار آبی آسیا می باشد. این غار در فاصله مختصاتی ً۳۳ً ̍ ۳۵ ۳۴ طول شرقی و ۵۵ً ̍ ۲۹ ۴۶ طول شمالی و در ۲۵ کیلومتری شرق شهرستان پاوه، ۸۷ کیلومتری غرب شهرستان کرمانشاه، در پشت جاده اصلی پاوه- کرمانشاه در مسیر روستای قوری قلعه و در دامنه کوه شاهو در ۷۲۰ متری شمال این روستا از رشته کوه زاگرس قرار گرفته است. غار قوری قلعه از نظر ملکی (۱۳۹۰)، عمود بر گسل امتداد لغز حاشیه جنوبی شاهو تحول یافته است و جابجایی مذکور در امتداد آن مشاهده میگردد و این وضعیت برای غارهای دامنه شاهو نیز صادق است (ملکی، ۱۳۹۰). غار قوری قلعه دارای قندیلهای به صورت استالاکمیت و استالاگمیت می باشد، پیدایش این غار به دوران سنوزوئیک که ۶۵ میلیون سال پیش میباشد، بر میگردد..
۳-۲- رودخانه سیروان
رودخانه سیروان مهمترین و بزرگترین و معروفترین رودخانه کردستان میباشد که در بخش غربی و شمال غربی اورامان واقع شده است. این رودخانه از به هم پیوستن دو رودخانه قشلاق و گاورود پدید می آید و پس از عبور در میان دره های شاهو و کوهسالان وارد کشور عراق شده و به دریاچه سد دربنی خان می ریزد. با توجه به کو هستان بودن منطقه، رودخانه سیروان از مسیر حالت کاتیونی به خود گرفته مانند کاتیون سیروان در مسیر جاده قدیم روستای هجیج. رودخانه سیروان با وسعت ۷۵۰۰ کیلومتر مربع از پر آبترین حوضه های آبخیز ایران محسوب میشود؛ به طوری که ۸/۲ میلیارد متر مکعب آبهای سطح استان در این حوضه جریان دارد. رودخانه سیروان با طول ۲۱۳ کیلومتر از پر آبترین و بزرگترین رودخانه های استان محسوب میشود ( توکلی و همکاران، ۱۳۸۰). از آنجایی که بیشتر مسیرهای ارتباطی منطقه در امتداد سیروان احداث شده اند در هنگام گذر از کنار آن چشم هر گردشگری را مجذوب خود می نمایند. بنابراین با توجه به ساختار زمینشناسی و لیتولوژی اورامان، رودخانه سیروان و کاتیونهای آن میتوانند به عنوان یکی از چشم گیرترین مناظر ژئوموروفولوژی جهت توسعه ژئوتوریسم در منطقه مورد استفاده قرار گیرند.
۳-۳ کوه کوهسالان
این کوه در استان کردستان و در بخش شمالی اورامان و به موازات کوه شاهو واقع شده است. و بیشتر ارتفاع آن ۲۶۴۵ متر می باشد که مردم روستاهای اطراف مانند روستای عباسآباد و دورو و سلین و ژیوار در فصل گرم برای چراندن دامها به آنجا کوچ می کنند.
۳-۴- کوه شاهو
ارتفاعات منطقه ی اورامان عمدتاً از سنگهای آهکی تشکیل شدهاند، درّه ی تنگ و عظیم سیروان با ایجاد کانیونی قائم و وجود کوه هایی مانند شاهو، زاولی، دالانی، ماکوان و کوسالان از نظر بصری چشماندازی بلند به منطقه بخشیده است.این ارتفاعات در محدوده استان کردستان و کرمانشاه و در شمال شرقی شهرستان پاوه و شرق اورامان واقع شده است و بزرگترین و مهمترین، کوه اورامان میباشد که بیشترین ارتفاع آن در طرف روستای شمشیر ۳۳۹۰ متر میرسد. از نظر ساختاری بخشی از زاگرس مرتفع محسوب میشود، ساختار آهکی این ناهمواری ها دارای شرایط مناسبی برای توسعه اشکال کارستی (دولین، مگادولین، فروچاله های کارستی، غارها) است.
۳-۵- چشمه های کارستی
با توجه به این سنگ های آهکی در منطقه گسترش زیادی دارند، چشمه های کارستی فراوان در منطقه دیده میشود. در زبان کردی به این چشمه ها هانه یا سراب می گویند. مانند چشمه بل در ۳۲ کیلومتری شهرستان پاوه، سراب روانسر در مرکز شهرستان روانسر، چشمه آبگرم گواز در روستای گواز، چشمه همادگاه در روستای ناو، چشمه های پالنگان و….. که مهمترین آنها چشمه بل و سراب روانسر و چشمه آب گرم گواز میباشد
۳-۶- چشمه بل
چشمه بل در ۳۲ کیلومتری شمال شرقی پاوه و در کنار روستای زیارتی هجیج واقع شده است، که یکی از بزرگترین چشمه آب معدنی استان کرمانشاه می باشد که آبدهی آن در هر ثانیه۳۰۰۰ الی ۴۰۰۰ لیتر میباشد. که آب آشامیدن روستا ها و شهرهای اطراف خود را مانند روستای نوین، روستای کلجی، روستای ناو و شهر نودشه را فراهم میکند. این چشمه در ارتباط با گسلهای اصلی منطقه شکل گرفته است.
۳-۷-چشمه آبگرم گواز
علاوه به چشمه های کارستی، در منطقه چشمههای آب گرم وجود دارند مانند چشمهی آبگرم گواز، این چشمه در ۵۰ کیلومتری شمال غرب کامیاران و در ۱۰ کیلومتری شمال غربی روستای پالنگان در دامنه روستای گواز واقع شده است. آب این چشمه در محل خروج از زمین دارای رنگ شیری و دمای حدود ۴۷ درجه سانتیگراد میباشد، این رنگ شیری به دلیل وجود گوگرد و آهن میباشد. این چشمه برای درمان بیماریهای پوستی کاربرد دارد، بنابراین برای استحمام از آب چشمه استفاده میشود
۳-۸- سراب روانسر
این سراب در ۶۰ کیلومتری شهر کرمانشاه و در مرکز شهرستان روانسر و جنوب کوهستان شاهو واقع شده است. وبخش مهمی از آّب رودخانه قره سو را تامین میکند. منطقه تغذیه این سراب حفره های فروکش میباشند که در شمال آن قرار دارند. به دلیل طبیعت زیبایی که این سراب به شهرستان روانسر بخشیده است به آن دروازه اورامان میگویند
۱٫ غار قوری قلعه ( عکس از www.asriran.com ،۳۸۴۲۷۱۳ ،۶۵۱۳۵۸ (UTM: ، ۲٫کاتیون رودخانه سیروان، ۳٫ کوه کوهسالان (۳۹۰۳۹۵۳ ، ۶۱۸۷۴۵: UTM) 4. کوه شاهو (عکس از Kurdtodey.ir ، ۳۹۰۷۰۲۹ ،۶۱۳۶۵۰UTM: )، ۵٫ جشمه بل (۳۸۹۲۵۲۳ ،۶۲۲۹۳۸ UTM: )، ۶٫ جشمه گسلی بلبر(۳۹۰۰۴۱۱ ،۶۱۷۶۲۲ UTM:). 7. دولین کوه شاهو(۳۹۰۷۰۲۹، ۶۱۳۶۵۰ UTM:)، ۸٫ استالاگمیت قوری قلعه (۳۸۴۲۷۱۳ ،۶۵۱۳۹۸UTM: )، ۹٫ چشمه های کارستی پالنگان( ۳۵۰۶۷۸۰۸، ۶۰۳۶۷۱ (UTM: ، ۱۰٫ چشمه اب گرم گواز(۳۵۱۳۷۲۲۵، ۶۵۲۳۳۷ UTM:)، ۱۱٫ سراب روانسر(۳۸۴۱۹۲۴، ۶۱۳۶۵۰UTM: )
نتیچه گیری و راهبرد:
با توجه به شناسایی دقیق پتانسیل ، ارائه اطلاعات به مسئولان و گردشگران برای برنامه ریزی ازیکسو و حفاظت از این زمین چهره ها ازسوی دیگر امر مهمی تلقی می شود. در یک ارزیابی کلی میتوان گفت که منطقه اورامانات علاوه بر برخورداری ازمنابع طبیعی، فرهنگی و اجتماعی برای جذب گردشگر، نیازمندآن است که در زمینه حفاظت از این میراث زمینشناختی سعی وبرنامه ریزی های جامعی طراحی شود.
۱- عرضه محصولات فرهنگی و گردشگری در مناطق گردشــگری در جهــت جــذب گردشــگر و تــرویج فرهنگ و هنر بومی و ایجاد اشتغال
۲- توسعه تاسیسـات و امکانـات مناسـب مثـل هتـل، رسـتوران در نزدیکــی جاذبــه هــای طبیعـی و ایجــاد مشاغل جدید
۳- معرفی پتانسـیلهـای اکوتوریسـمی، ژئوتوریسـمی منطقه در جهت جذب سرمایه داران
۴- استفاده از قابلیتهای منطقه برای جـذب توریسـم ورزشی در زمینه سنگ نـوردی، کوهنـوردی و کایـت سواری
۵- آمــوزش و فرهنــگ ســازی مناســب در زمینــه اکوتوریسم و ژئوتوریسم و هدف و مزایـای آن بـرای مردم ومسئولان
۶- استفاده از نیروی متخصص در جهت برنامه ریـزی و توسعه اکوتوریسم و راهنمایی گردشگران
۷- تهیه فیلم های علمی ـ آموزشی وپخش آنان از شبکه های سیما جهت شناخت و آشنایی سایر اقشار مردم با جشم اندازهای طبیعی و جاذبه های گردشگری زمین شناسی، فیلم های مستند برای دانشگاه ها، مؤسسات علمی ـآموزشی و دبیرستان ها و سایر مراکز مانند موزه های تاریخ طبیعی و.
۸- تشکیل انجمن اکوتوریستی و ژئوتوریسی که به صورت مشاوره در طرح های عمرانی ـ شهری شرکت جسته و از تخریب سرمایه ها و جاذبه های علمی ـ گردشگری که در اثر فعالیتهای عمرانی حادث می شود، ممانعت به عمل آورند. این انجمن شامل یک الی دو نفر زمین شناس، یک نفر مهندس فضای سبز و یک نفر برنامه ریز شهری است که با عضوگیری و مشارکت از سایر تخصصها به حفظ منابع و سرمایه های طبیعی و توسعه گردشگری می پردازند
۹- تهیه کارت پستال ها، پوسترها و بروشورهای تبلیغاتی از مکان ها و پدیده های جالب زمین شناسی با استفاده از تشخیص یک زمین شناس خبره و کارآمد و فرستادن این کارت پستالها و پوسترها به گروههای زمین شناسی و جغرافیای دانشگاههای سراسر کشور و همچنین به سایر مراکز علوم زمین در کشورهای همجوار و اروپایی